عارفان مسیحی

عارفان مسیحی (The christian tradition of Mystics)

عرفان به معنای رسیدن به مقام وصال خداوند و شناخت مستقیم او در همه سنت‌های دینی و از آن جمله مسیحیت، یکی از آموزه‌های مهم به حساب می‌آید. در نگاهی تاریخی به این دانش درمی‌یابیم که Mysticism به معنای رازدانی در فرهنگ یونان باستان وجود داشته است. به کسی که اسرار خدایان را می‌دانست و با سکوت معنادار خویش، آن را برای همگان باز نمی‌گفت عارف گفته می‌شد. این کلمه در باب هر نوع تعلیم باطنی که فرا گرفتن آن فقط برای پاره‌ای از مردم میسر بود، به کار می‌رفت. عمده تعلیمات مذکور به‌طور الهام و نه به حالت اکتسابی فرا گرفته می‌شد. اما در فرهنگ مسیحی عرفان عبارت از شناخت عمیق خداوند است. واقعیتی که خود را در قالب وحی (کلمه) نشان داده و هر که بتواند راز کلمه را دریابد عارف است.

عارف مسیحی در پی دانستن راز کلمه است و این علم در نظر او از طرق عادی علم‌آموزی ممکن نیست. در پیدایش عرفان نظری مسیحی نحوه تفسیری که از ظهور کلمه خداوند در قالب لوگوس الهی متجسد ارائه می‌شود، بسیار مؤثر بوده است. بر اساس این تفسیر، اتحاد صمیمی میان پدر و کلمه از طریق روح‌القدس به همه مؤمنان حقیقی اعطا می‌شود. در واقع، حضور روح‌القدس آنها را مستحق عشقی می‌کند که خداوند نسبت به فرزندش دارد. این آموزه در پاره‌ای از آیات کتاب مقدس (دوم قرنتیان: ۳ / ۱۸) به وضوح چنین آمده است: «ما مسیحیان نقابی بر صورت خود نداریم و همچون آینه‌ای روشن و شفاف جلال خداوند را منعکس می‌کنیم و در اثر کاری که خداوند یعنی روح‌القدس در وجود ما انجام می‌دهد، با جلال روزافزون، به تدریج شبیه او می‌شوم.» از آنجا که کلمه هم حضورش برای نفس، صورت خیالی پدر است، نفس هم با اتحادش با کلمه، صورت خیالی کلمه خواهد شد. بنابراین کل فرآیند عرفانی، عبارت از تبدیل نفس به صورت خیالی یا مرآت شدن خداوند است. تأکید بر ویژگی وجودی صورت خیالی خدا در انسان، همه سنت مسیحی را فرا می‌گیرد و راز عرفانی قوی و پیچیده‌ای را شکل می‌دهد. اتحاد نفس با خدا از بنیادی‌ترین اصول عرفان نظری مسیحی است. نفس می‌تواند به آرامش اتحاد با خدا فقط از طریق انکار خویش برسد.

«عارفان مسیحی» مشتمل بر پیشگفتار، پنج فصل و نتیجه‌گیری است. نویسنده در پیشگفتار کتاب می‌نویسد: «این کتاب درباره عارفان مسیحی است، یعنی آنان که بی‌واسطه با خداوند تجربه روحانی داشتند. به هر حال در تحقیق و بررسی عرفان و عارفان، مسأله اصلی همانا یافتن یک تعریف مناسب از عرفان است زیرا در اینجاست که آدمی با مجموعه گسترده و متنوع از تعاریف عرفان روبرو می‌شود که او را به شدت شگفت‌زده می‌سازد.»

فانینگ در مورد بررسی زندگی عارفان معتقد است: «با بررسی زندگی عارفان می‌توان به موقعیت خاصی که یک عارف در آن زندگی می‌کرده است، توجه کرد و حیطه تأثیر و نفوذ عارفان صاحب اثر را به سادگی مورد اعتنا قرار داد و می‌توان مقام عرفا و عقایدشان را در نمای وسیعی از سنت‌های عرفانی به عرصه مشهود آورد.» و در ادامه به روش‌شناسی کتاب اشاره می‌کند و می‌نویسد: «این کتاب عمدتاً به شرح حال عارفان اختصاص دارد اما از مبحث گسترده‌تر موضوع عرفان غافل نمانده است. تمرکز کتاب بر آن است که به نظاره عارفان در متون اصلی همان عارفان بنشیند و این بسی بهتر از آن است که بدانیم آنان در چه دوره‌ای می‌زیستند… در این کتاب تأکید خاص بر نفس تجربه عرفانی است و این درست همان چیزی است که خود عارف نیز مایل است آن را نشان دهد و به این وسیله می‌کوشد توجه عموم را به این جلب کند که رؤیت‌ها و مکاشفه‌ها و شنیدن اصوات عرفانی امری ممکن است.»

در فصل نخست کتاب، سرچشمه‌ها، به انگیزه‌ها و روش‌های عرفانی در فرهنگ و تمدن رومی – یونانی پرداخته می‌شود و نیز مذاهبی که ریشه در آئین میترائیسم و خورشیدپرستی ایران‌باستان داشته‌اند. نویسنده معتقد است نافذترین تأثیرات در مفاهیم اساسی دین مسیحی از طریق عرفان باطنی یهود حاصل شده است و اوج عرفانی سنت عبرانی، حضرت موسی بود که خداوند به اعانت نار الهی در سدره انسانی با او مکالمه کرد (خروج ۳۱۴) و به او مژده و بشارت رهایی بنی‌اسرائیل از اسارت مصریان را خبر داد و او را با وقوع معجزات قوی‌دل ساخت.

فانینگ معتقد است «سه انجیل همخوان (یعنی متی، مرقس و لوقا) اظهار می‌دارند که حضرت عیسی برخی از تعالیم سری را فقط به اعضاء محفل خصوصی خویش می‌آموخت (چون با شاگردانش به خلوت می‌نشست اسرار ملکوت را بیان می‌فرمود) به این نحو که به موازات آن که حقیقت و بشارتی را برای شنوندگان معمولی تدارک می‌دید ولی درک عنصر مکنون آنها را تنها به آنانی ارزانی می‌داشت که شایستگی داشتند.»

بخش دوم کتاب اختصاص به بررسی وضعیت عرفان و عارفان تأثیرگذار و شاخص مسیحی در کلیسای شرقی – که شامل زهاد اسکندرانی، آبای بیابانگرد کلیسای بیزانس و روس می‌شود – آغاز می‌کند. او به شرح حال کلمنت اسکندرانی (۱۵۰ – ۲۱۶) نخستین مسیحی عارف در کلیسای شرق که تأثیر بسیاری بر اطراف خود گذاشت می‌پردازد و از برجسته‌ترین قائد مسیحی قرن چهارم در کلیسای بیزانس، گریگوری نوسایی (۳۳۵ – ۳۹۵) یاد می‌کند. همان که نوشت «هدف غایی شخص عاقل و فرزانه شهود است که شامل ندیدن می‌شود، زیرا آنچه که متعالی از هر نوع معرفتی است وجودی مجزا از همه شوائب از طریق نوعی عماء است» که گریگوری نوسایی آن را به عنوان «عماء بیضاء» یا «تاریکی روشن» نمایان می‌کند.

در فصل سوم کتاب که به شرح کلیسای غربی در قرون وسطی پرداخته می‌شود نویسنده به شرح آرا و عقاید سه تن از بنیانگذاران و بانیان عرفان غربی می‌پردازد که عبارتند از: یوآنس کاسپانوس یا ژان کاسینی (۳۶۵ – ۴۳۵)، آگوستین قدیس (۳۵۴ – ۴۳۰) و نیز پاپ گریگوری اول ملقب به کبیر (۵۹۰ – ۶۰۴). در این بخش که مفصل‌ترین فصل کتاب نیز هست می‌توان به چشم‌اندازی جامع از وضعیت عرفان و عارفان مسیحی آگاه شد و از تمامی فرقه‌ها و آئین‌ها به علاوه افراد تأثیرگذار و بنیانگذاران ملک‌ها و مرام‌ها اطلاعات مفیدی به دست آورد.

فصل چهارم کتاب به معرفی عارفان در اروپای مدرن اولیه اختصاص دارد که در آن اندیشه‌های بزرگانی چون پاسکال معرفی می‌شود و موضع آنابابتیست‌ها و لوتری‌ها را به تفصیل شرح می‌دهد.

فصل پنجم و پایانی کتاب نیز به عارفان بعد از دوره اصلاحات در انگلستان و آمریکا اختصاص دارد. در این بخش همچنین نگاهی به احیای عرفان در انگلستان قرن بیستم انداخته شده است.

به هر تقدیر، استیون فانینگ کتاب بسیار ارزشمندی را نوشته که کل تاریخ عرفان مسیحی را در مذاهب ارتدکسی، کاتولیکی و پروتستانی دربرمی‌گیرد. خواننده فارسی‌زبان با خواندن این کتاب با تحولات و مضامین و وجوه عارفان مسیحی آشنا می‌شود.

باری، شاید بتوان پیام عارفان (مسیحی) را در این جمله آگوستین خلاصه کرد که: «محبت‌نما و آنچه خواهی کن… بگذار محبت در تو ریشه کند و از این ریشه چیزی جز نیکی برنیاید.»