کانون فرهنگ و اندیشه مسیحی
مذهب پروتستان
مارتین لونز(Martin Luther) (6451-3841) در شهر ویتنبرگ (Withenberg) آلمان با بیانی روشن و مؤثر از اساس حکمت الهی کلیسای کاتولیک سخت انتقاد کرد و سال ۱۵۱۷ میلادی در مورد ارزش بخشش‌هایی که پاپ در آن زمان در مقابل اخذ وجه صادر می‌کرد و کسانی را که مرتکب گناه شده بودند می‌بخشید ، ۹۵ یادداشت تهیه و بر لوحه‌ای بر در کلیسای ویتنبرگ نصب کرد. لوتر در سال ۱۵۱۹ میلادی رسما به مخالفت با مذهب کاتولیک برخاست و در سال ۱۵۲۰ پاپ او را تکفیر کرد. لوتر کتاب مقدس را به زبان آلمانی ترجمه کرد تا در دسترس همه مردم قرار گیرد. (صدیق ، ۱۳۳۶ ، ۱۱۱).
لوتر بنیانگذار مذهب پروتستان است. پس از آن جین‌کالون (Jean Colvin) اصول و عقایدی برای پرتستان تدوین کرد. (همان ، ۱۹۴).
مذهب پروتستان در کشورهای غرب اروپا و سپس کشورهای مختلف قاره آمریکا گسترش یافت.
سال ۱۸۴۵ مبلغان آمریکایی پروتستان به ایران آمدند و در منطقه ارومیه و مناطقی که نستوریان می‌زیستند به تبلیغ پرداختند. (الدر ۱۳۴۹ ، ۱۰۸) آنان ابتدا در کلیسای نستوریان تبلیغ می‌کردند اما روحانیان نستوری با ایشان به مخالفت برخاستند و پروتستان‌ها ناگزیر کلیسایی در ارومیه بنا کردند. نستوری‌هایی که پیرو مذهب پروتستان شدند آشوری نامیده شدند (که این نستوریان به هیچ وجه با آشور که در سال ۶۱۲ پ. م مضمحل شد ارتباطی ندارند) پروتستان‌ها سال ۱۸۷۰ به تهران آمدند و نخستین کلیسای خود را در سال ۱۸۷۲ به نام کلیسای انجیلی در خیابان رافائل (سی‌تیر کنونی) ساختند و در تهران ، جلفای اصفهان ، همدان و سایر شهرهایی که ارمنیان سکونت داشتند به تبلیغ پرداختند و شماری از ارمنیان همدان پیرو این آیین شدند.
سال ۱۸۹۴ اسقف استوارت (Stuart) از زلاندنو به ایران آمد ، مجتمع مبلغان انگلیکان را از جلفا به اصفهان منتقل و بیمارستانی دایر کرد و در سال ۱۹۰۹ میلادی کلیسای حضرت توما را «در ساختمان بیمارستان بنا نهاد» (الدر ۱۳۴۹ ، ۱۱۰).
مذهب ارمنیان (گریگوری یا گریگورین)
ابتدای سده اول میلادی ، آبکار پادشاه ارمنستان از حضرت مسیح دعوت کرد به ارمنستان سفر کند. پس از عروج حضرت مسیح ، تاتووس یکی از حواریون آن حضرت به شهر یدسیا نزد آبکار آمد و به تبلیغ پرداخت. او آبکار و مردم شهر را تعمید داد. پس از مرگ آبکار ، خواهرزاده‌اش سانا تروک پادشاه ارمنستان شد. او پس از چندی با مسیحیت به مخالفت برخاست و به تاتووس دستور داد از تبلیغ دست بردارد چون تاتووس از دستور سانا تروک سر باز زد او را کشتند و سال‌ها بعد بر مزار تاتووس کلیسایی ساخته شد.
با کوشش گریگور روشنگر و حمایت تیرداد پادشاه اشکانی تبار ارمنستان ، در سال ۳۰۱ میلادی مسیحیت دین رسمی ارمنستان اعلام شد و ارمنیان به دین مسیح گرویدند.
تا سده‌های چهارم و پنجم میلادی ، روحانیان ارمنی ، در مجمع‌های مسیحیان جهان شرکت و از مصوبات آنها پیروی می‌کردند. در سال‌های ۳۲۵ ، ۳۸۱ و ۴۳۱ میلادی مجامع بزرگ مسیحیان جهان تشکیل شد (هویان ، ۱۳۴۶ ، ۱۹۸) آخرین مجمعی که روحانیان ارمنی در آن شرکت کردند مجمع سال ۴۳۱ میلادی بود که در شهر افسوس یا ایفیس در آسیای صغیر برگزار شد. (همان ۱۹۹)
ارمنیان «اجمیاد زین» نزدیک ایروان را که گریگور روشنگر نخستین کلیسای ارمنیان را در آن ساخت و حوزه علمیه روحانیان ارمنی بود ، به عنوان مرکز تقلید برگزیدند و از آن پس از جاثلیق «کاتولیگوس» مقیم اجمیاد زین پیروی کردند.
چون با کوشش گریگور روشنگر ، مسیحیت دین رسمی ارمنستان شده است از این رو مذهب ارمنیان را گریگوری یا گریگورین می‌نامند.
در بسیاری از شهرها و روستاهای آذربایجان ، از دیرباز ارمنیان سکونت داشتند ، شمار فراوان کلیساهای ارمنیان در نقاط مختلف آذربایجان مانند کلیسای تاتووس مقدس در ماکو (سده ششم میلادی) کلیسای استپانوس در جلفای ارس (سده نهم میلادی) کلیسای سرکیس در خوی (سده دوازدهم میلادی) و کلیسای هریپیمه در مرژومبار ، نزدیک تبریز (سده دوازدهم میلادی) نشانه‌هایی از حضور ارمنیان در این منطقه است.
حداقل ۵۰ سال پیش از آنکه شاه عباس صفوی ، ارمنیان را به داخل فلات ایران کوچ دهد بازرگانان ارمنی در شیراز ، بارانداز ، خانه و کلیسا داشتند و از طریق مرکز ایران ، شیراز و بندر گمبرون (بندرعباس) با هندوستان دادوستد می‌کردند. (عجمیان ، ۱۹۵۸ ، ۳۰)
شاه عباس در سال ۱۶۰۳ میلادی به قفقاز رفت و سرزمین‌هایی از ایران که عثمانی‌ها متصرف شده بودند را آزاد کرد و ارمنیان منطقه وسیعی از ارمنستان را به داخل فلات ایران کوچ داد. این ارمنیان در اصفهان ، روستاهای فریدن ، چهارمحال و بختیاری سلطان‌آباد (اراک) و خرقان ، سکونت گزیدند و پس از آنکه عده‌ای از آنها در جلفای اصفهان ساکن شدند به ساختن کلیسا و خلیفه‌گری پرداختند.
ارمنیان ایران در سال ۱۹۰۱ میلادی ۱۸۷ کلیسا ، ۱۶۳ کشیش و ۷ دیر داشتند. (پاشایان ۱۳۴۸ ، ۶۹)
ارمنیان در ایران سه خلیفه‌گری دارند ، این خلیفه‌گری‌ها به امور مذهبی ارمنیان حوزه خود رسیدگی می‌کنند و عبارتند از خلیفه‌گری آذربایجان (استان‌های آذربایجان شرقی ، غربی و اردبیل) ، خلیفه‌گری تهران (استان‌های تهران ، قزوین ، مرکزی ، خراسان ، گیلان ، گلستان ، کرمانشاه و همدان) و خلیفه‌گری جلفای اصفهان (شامل استان‌های اصفهان ، فارس و خوزستان).
ارمنیان در شهرها و روستاهای مختلف ایران حدود ۷۰ کلیسا دارند که زیر نظر این سه خلیفه‌گری اداره می‌شوند.
