کانون فرهنگ و اندیشه مسیحی
کتاب روانشناسی دین: نویسنده: دیوید ولف / مترجم: دکتر محمد دهقانی
در کتاب ولف به همه مباحث به یکسان پرداخته نشده و تا آن جایی که من دقت کردم سویه های اول، دوم و چهارم بیشتر محل بحث اند و سویه های سوم و پنجم کمتر.
کتاب ولف سه مزیت بزرگ دارد نسبت به نه فقط کتاب های اندکی که به زبان فارسی وجود دارد – که هیچکدام قابل قیاس با کتاب ولف نیستند – که نسبت به کتاب هایی که در خود محافل انگلیسی زبان هست (من فقط از انگلیسی خبر دارم): یک امتیاز این که جامعیت این کتاب بیش از کتابهای دیگری است که من در این زمینه دیده ام. کتاب هایی حجیم تر از کتاب ولف هستند که به اندازه این کتاب جامع مباحث نیستند، یک بحث یا دو بحث را تطویل داده اند اما از بقیه مباحث بالمره غفلت کرده اند. اگرچه این جامعیت به طور یکسان در کتاب خود ولف هم نیست.
امتیاز دوم کتاب ولف این است که در نوسان بین روانشناسی نظری و تجربی ست. نه این گونه است که همه مباحث را آماری و آزمایشگاهی ببیند و نه این که همه مباحث را صرفا نظری ببیند. به عنوان مثال، کتاب ویلیام جیمز؛ انواع احوال دینی؛ یکی از قوی‌ترین کتاب‌ها در روانشناسی دین است. کسانی گفته‌اند در این صد سال اخیر بعد از ویلیام جیمز هیچ کس دیگری به اندازه او کتاب موثر در روانشناسی دین ننوشته است. به مناسبت صدمین سال انتشار کتاب جیمز در سال ۲۰۰۳ چارلز تیلور متفکر معروف کانادایی سخنرانی در باب کتاب انواع احوال دینی کرده که چهار قسمت آن به صورت کتاب چاپ شده است. در آن جا می گوید یکی از شگفتی های علم این است که کتابی صد سال از زمان تالیفش می گذرد ولی تقریبا همه آنچه گفته ثابت مانده است. (یعنی در فاصله ۱۹۰۳ تا ۲۰۰۳) کتاب خیلی قوی‌ست، ولی با این همه جنبه نظری آن بر جنبه تجربی غلبه آشکار دارد. آمار و تحقیقات آزمایشگاهی در این کتاب نمی بینید. کتاب‌هایی هم عکس این هستند، مثل کتاب خانم کابو که در هر مبحثی یک جدول آماری ارایه می دهد. هر کدام از این دو وجه مزایای خود را دارد. ولی به نظر من کار ولف یک کار خاصی است که ویژگی چشمگیر و جذاب آن، این است که در برزخ میان عالم نظر و نظریه پردازی و عالم تجربه سیر می کند. اگرچه خیلی واضح است که از جنبه های تجربی غفلت نمی کند.
ویژگی سوم کتاب، انصاف چشمگیری است که ولف در داوری راجع به آراء و انظار دارد، هیچ رایی را بدون داوری رها نمی کند، و داوری خود را نفیا و اثباتا و معمولا در آخر هر فصل راجع به دیدگاه خاصی که در روانشناسی دین دارد، بیان می کند. اما آن چه که خیلی مهم است، انصاف چشمگیر اوست که حتی در آثار غربیان هم کمتر دیده شده است. البته غربیان در انصاف در داوری با ما فاصله کهکشانی دارند، خیلی منصفانه تر از ما داوری می کنند. در هیچ یک از کتاب های دیگری که در این زمینه وجود دارد، این انصاف دیده نمی شود.
اما به نظر من کتاب ولف سه تا عیب هم دارد: اولا کتاب ولف اگر در درون فصل ها نظم دارد ولی بین فصل های آن نظم منطقی برقرار نیست. در درون هر فصل، یک نظام و سامانه منطقی چشمگیری می بینید، که حتی اگر به این سامانه منطقی توجه نداشته باشید، باز هم مشهود و بارز است. ولی بین فصل های کتاب نظم منطقی دیده نمی شود. به تعبیر دیگری، اگر بنده جای ولف بودم می توانستم همین مواد خام ولف را به صورتی بیان کنم که خواننده با یکبار خواندن همه چیز دستگیرش شود. ولی به نظر من کتاب ولف را با یک بار خواندن نمی شود فهمید، به این دلیل که سامانه منطقی بین فصول کتاب کم است.
نکته دوم این است که حجم پرداخت به مباحث، متناسب با حجم اهمیت مباحث نیست. به بعضی مباحث که کم اهمیت ترند به تفصیل و به بعضی مباحث که اهمیت خیلی شاخص تری دارند، کمتر پرداخته است. مثلا در این کتاب به نظریه ذهن دو جایگاهی جیلیام جینز، با توجه به اهمیت آن کم پرداخته شده است. این نظریه، نظریه واقعا چشمگیر و جذابی است. اگرچه مخالفان فراوانی هم دارد، ولی نظریه ای نیست که بتوان آن را کم اهمیت اطلاق کرد. نظریه ذهن دو جایگاهی جینز تحول شگرفی در روانشناسی دین ایجاد کرده است. مخصوصا در بخش اول روانشناسی دینی یعنی آن جا که می گوییم چرا بنیانگذاران ادیان و مذاهب تجربه دینی پیدا کرده اند، این نظریه می گویید؛ نیم کره چپ و راست ذهن بنیانگذاران ادیان و مذاهب با هم نوعی asymmetry عدم تقارن پیدا کرده است. از سوی دیگر به بعضی مباحث کم اهمیت‌تر مثل این که چرا متدینان بخشش بیشتری دارند، بیشتر پرداخته است. به بیان دیگر sense of proportion یعنی داشتن حس تناسب در این کتاب کمتر دیده می شود.
و اما مشکل سوم این است که ولف در بعضی از مباحث بیشتر به ادیان غربی نگاه می کند. با اینکه به روانشناسی دین می پردازد که در آن بایستی به همه ادیان به یک چشم نگاه کند، ولی به نظرم در بعضی از مباحث بیشتر دیدگاه‌هایی را که فقط در روانشناسی متدینان ادیان غربی مطرح هست، محل توجه قرار می دهد. بعضی از سخنان ایشان اصلا در ادیان شرقی مصداق ندارد. مثال خیلی خوبش در بحث ایمان است. ایشان در اوایل کتاب بحث کنتل اسمیت را مطرح می کند که ایمان به جای دین مفهوم قابل قبول تری دارد. بحث هم درست است. می گوید که کنتل اسمیت گفته است ، ما به جای اینکه تعبیر دین را به کار ببریم باید بگوییم ما ایمان داریم به اضافه سنت های انبوه شونده. به تعبیر آقای دکتر دهقانی سنت متراکم. که بحث خوبی است. ولی ولف توجه نمی کند به اینکه اسمیت بحثش فقط راجع به ادیان الهی است، ولف متخصص دین شناسی ادیان ابراهیمی است و در میان ادیان ابراهیمی بیشتر توجهش به اسلام و یهودیت است.
به نظر من در ادیان شرقی اصلا ایمان آن جایگاه مهم را ندارد. در بودا ایمان مطلقا نفی می شود. در آیین هندو ایمان نفی نمی شود، ولی یکی از فضایل خیلی جزئی دین تلقی می شود. برخلاف اسلام که فضیلت اول یا یکی از فضیلت های اول و دوم ایمان است. بعضی گفته اند اولین فضیلت در اسلام ایمان است و بعضی مثل توشیهیکو ایزوتسو می‌گویند ایمان و شکر دو فضیلت تراز اول در اسلام اند. در یهودیت هم همین طور. در مسیحیت ایمان، امید و عشق سه فضیلت بزرگ اند. اما در آیین بودا اصلا ایمان وجود ندارد و نفی می شود. جالب این که یکی از نخستین پیامهای بودا این است که ایمان و امید دو فریب بزرگ اند، امیدتان را قطع کنید و ایمان به چیزی نداشته باشید.
به نظر می‌آید که ولف وقتی می گوید دین، بیشتر دین مسیح ، دین یهود و دین اسلام مورد نظرش است. البته عیبی نیست. برای هر کسی، با توجه به محیطی که در آن کار می کند، مفاهیم به مصادیقی که در آن محیط با آن ها سروکار دارد، انصراف پیدا می کنند.
با این همه خواندن این کتاب را قویا توصیه می کنم. من خودم این کتاب را دوبار؛ یک بار به زبان انگلیسی،هشت نه سال قبل و یک بار بعد از انتشارش به ترجمه ی دوست عزیزم جناب دکتر دهقانی خوانده ام. واقعا معتقدم که پاراگراف به پاراگراف این کتاب آموزنده است. حتی یک پاراگراف زائد ندارد. سرشار از اولا گزارشهای دقیق، ثانیا تحلیل های دقیق تر و ثالثا نقدهای منصفانه است. امیدوارم که همه دوستان فرصت و مجال پیدا کنند و این کتاب را بخوانند. و واقعا هم تشکر می کنم از دکتر دهقانی به خاطر این که این کتاب را به زبان فارسی ترجمه کرده اند و با نثر به نظر من پاکیزه ای در اختیار گذاشته اند.
منبع: معنویت و عقلانیت
