نامه‌های اسکروتیپ

شرح حقایق «واقعی» با طنزی اهریمنی

طی شصت سال گذشته چه مسیحیان و چه شکاکیون هر دو از مطالعۀ “نامه‌های اسکروتیپ” لذت برده‌اند. این اثر جایگاه شامخِ سی. اس. لوئیس را به‌عنوان بزرگترین نویسندۀ مسیحی قرن بیستم تثبیت کرده است. این اثر مجموعه نامه‌هایی است که شخصیت اصلیِ کتاب به‌نام “اسکروتیپ” که از شیاطین بلندپایه است برای برادرزادۀ خود وارم‌وود که شیطانی جوان و تازه‌کار است می‌نویسد و طی آنها به او مشورت می‌دهد که چگونه می‌تواند انسان‌ها را به‌سوی نابودیِ ابدی وسوسه کند.

این اثر به زبان طنز نگاشته شده و بیانات و اشارات به‌کار رفته در آن بسیار مزاح‌آلود است. مثلاً خدا همیشه با لقب “دشمن” خطاب می‌شود که «به‌شکلی ننگ‌آور شناخت خود را بر آدمیانی که زانوی عبادت بر زمین سوده‌اند، افاضه می‌کند»؛ از شیطان به‌عنوان “پدر ما” یاد می‌شود؛ خانواده‌ای مسیحی و اصیل “منفور” لقب می‌گیرند، و موفقیت به معنای لعن و نابودیِ جان آدمی است -‏‏‏‏‏ که در نهایت طعمۀ شیاطین می‌شود.

خواننده از مطالعۀ شیوۀ طنزآمیز لوئیس در بیان اینکه شیاطین چگونه هوشمندانه آدمیان را به فکر و عمل وامی‌دارند، به خنده می‌افتد. در این مورد می‌توانیم به یکی دو نمونه اشاره کنیم: اسکروتیپ در یکی از نامه‌ها به یاد می‌آورد که چگونه یک بار نزدیک بود یکی از “قربانیانِ” خود را از دست بدهد، یعنی فرد ملحدی را که ناگاه خط سیر فکری‌اش در موزه‌ای در مسیری “اشتباه” قرار می‌گیرد. اسکروتیپ بی‌درنگ به او یادآور می‌شود که “اکنون وقت نهار است” و بنابراین این شخص تفکراتش را رها ‌کرده، از در موزه بیرون می‌رود تا به “دنیای واقعی” قدم بگذارد. البته منظور اسکروتیپ از “دنیای واقعی”، “اتوبوس در حال گذر و پسرک روزنامه‌فروش” است، و همین‌ها را به‌عنوان دلیلی بر عدم وجود خدا به ذهن این شخص تلقین می‌کند.
یا به این قسمت توجه کنید که در آن، اسکروتیپ از وارم‌وود می‌خواهد انسان‌ها را از بهره بردن از لذایذ طبیعی که خدا -‏‏‏‏‏ یا در اینجا “دشمن”-‏‏‏‏‏ در وجود آدمی قرار داده است منحرف سازد و در عوض ذهن او را به سمت لذاید نامشروع که ثمرۀ رذایل اخلاقی است سوق دهد. لوئیس بدین ترتیب بر این نکته تأکید می‌ورزد که خدا توانایی لذت بردن را در وجود آدمی نهاده است، و کسی که به‌طور طبیعی و معصومانه از لذایذ مشروع زندگی بهره ببرد دیگر به فکر لذایذ نامشروع حاصل از تکبر و جاه‌طلبی نخواهد بود:

«عمیق‌ترین علائق و انگیزش‌های آدمیان، مادۀ خام، یا نقطۀ آغازی است که “دشمن” در وجود آنها نهاده، و دور نگه داشتن آدمیان از آن، همواره امتیازی مثبت به‌نفع ما است. حتی در امور پیش‌پا‌افتاده نیز همواره مطلوب است که معیارهای “دنیا” و یا قراردادها و مدها را جایگزین علاقه‌مندی‌ها و بی‌علاقه‌گی‌های واقعیِ آدمیان کنیم. من شخصاً این شگرد را بسیار به‌کار می‌برم، و از آن قاعده‌ای می‌سازم که هر علاقۀ قویِ شخصی را که درواقع گناه نیز به‌شمار نمی‌رود، از بیمارانم بزدایم، حتی اگر چیزی جزئی نظیر علاقه به تیم ورزش، جمع کردن تمبر یا نوشیدن کوکاکولا باشد. من با تو موافقم که چنین چیزهایی فی‌نفسه از هیچ فضیلتی برخوردار نیستند، اما نوعی معصومیت، فروتنی، و خودفراموشی به‌همراه می‌آورند که من از آن نگرانم. فردی که واقعاً غیرمغرضانه در دنیا از چیزی فی‌نفسه لذت می‌برد، و برای آنچه مردم در مورد آن می‌گویند پشیزی ارزش قائل نیست، در مقابل برخی از زیرکانه‌ترین حمله‌های ما به حال آماده‌باش درآمده است. باید همواره بیمار را ترغیب کنی که از افراد، خوراک، و کتاب‌هایی که واقعاً دوست دارد، به نفع “بهترین افراد”، خوراک‌های “مناسب” و کتاب‌های “مهم” چشم بپوشد. من فردی را می‌شناسم که به‌خاطر علاقۀ شدیدش به پیاز و شکمبه، در برابر وسوسۀ نیرومندِ جاه‌طلبیِ اجتماعی محفوظ مانده است.»

در پس طنزهایی از این دست، بصیرتی عمیق در مورد طبیعت آدمی نهفته است و اینکه ما آدمیان چگونه وسوسه می‌شویم. چنین حقیقتی که با نثری زیبا بیان شده این اثر را درخور مطالعه و تفکر می‌کند. در این اثر حقایق الاهیاتی بسیاری نیز وجود دارد. یکی از موارد آن است که شخصیت خدا و اعمال او برای اسکروتیپ همچون معما است، و محبت خدا نسبت به آدمیان و نیز اینکه ارادۀ آزاد را بر آنها ارزانی داشته، او را گیج و متحیر می‌سازد. دیگر آنکه شیاطین هرگز نمی‌توانند آنچه را خدا به انسان می‌گوید به‌وضوح بشنوند، نیز اینکه خدا در زمان‌هایی خاص مقدسین خود را کاملاً در برابر تأثیر و نفوذ اهریمنی حفظ می‌کند.

بخش “ضیافتِ دوزخیان” نیز بسیار طنزآمیز و نغز است. در جشن فارغ‌التحصیلی شیاطینِ جوان، اسکروتیپ خطابه‌ای ایراد می‌کند و طی آن ابراز تأسف می‌کند که فارغ‌التحصیلان جوان در نیمۀ دوم قرن بیستم به جای خوردن شریرانی چون هیتلر باید از طعمه‌هایی کوچک و پست تغذیه کنند -‏‏‏‏‏ هر چند به آنان اطمینان می‌دهد که هنوز جان‌های بسیاری هست که می‌تواند خوراک شیاطین شود. اسکروتیپ شرح می‌دهد که چگونه تأثیر شگفت‌انگیز شیاطین بر کلمۀ “دموکراسی” این امکان را برای آنها فراهم ساخته است …

نامه‌های اسکروتیپ اثری است ارزشمند که مطالعۀ آن را به همگان پیشنهاد می‌کنم.

نویسنده: تیمور شاهینی
منبع: مجله کلمه، شمارهٔ ۵۸