سه قرائت از سنت در عصر مدرنیته

* روش سوم: شاخص این روش در عالم مسیحیت، «شلایرماخر» است. او تئولوژی لیبرال را در عالم مسیحیت به وجود آورد. رویکرد این روش به سنت، از موضع کشف کردن تجربه‏های دینی موجود در هر دین، خصوصاً تجربه بنیان‏گذاران آن دین، با روش تاریخی و پدیدارشناسانه و نشان دادن حقانیت آن تجربه‏ها و الهی بودن آنها به انسان جدید است.

روش سوم، انسان مدرنیته را آن طور که هست، قبول دارد؛ ولی این را قبول ندارد که توانایی انسان مدرن برای کشف و تصدیق این مطلب که در جایی تجربه امر قدسی وجود دارد، نابود شده است. باید به دنبال کشف آن تجربه‏های دینی بود که اساس و پایه هر سنت دینی و خصوصیات مسیحیت می‏باشد. تجربه‏های دینی موجود در سنت‏های دینی، با اتصال به تجربه‏های بنیان‏گذاران، رودخانه‏ای از تجربه دینی را شکل می‏دهد. ما هر تجربه‏ای را که کسب می‏کنیم، در زبان و فرهنگ و تاریخ پیدا می‏کنیم. سنت و فرهنگ واقعیاتی هستند که ما در آنها به تجربه‏هایی نایل می‏شویم. در هر سنت و فرهنگی به هر تجربه‏ای نمی‏توان دست یافت.

الهیات طرفداران روش سوم، بر تجربه دینی استوار شده است؛ در حالی که در مکتب کارل بارث و پیروان او می‏خواهند وحی را بازسازی کنند. شلایر ماخر و پیروان او می‏خواهند تجربه‏های ایمانی موجود در سنت را بازسازی کنند. آنها کارشان را از وحی شروع می‏کنند و اینها کارشان را از تجربه انسان. این‏که آیا دین، انسانی است یا نه، به نظر من مهم‏ترین معیارش همین است که آیا باید از انسان شروع کنیم یا از خدا؟ کارل بارث از انسان شروع نمی‏کرد؛ از سخن خدا شروع می‏کرد؛ درست مثل این‏که انسان در برابر آفتاب قرار داشته باشد و از آفتاب شروع به سخن گفتن کند. اما اگر وضوح خداوند و وضوح آن واقعیت قدسی برای ما در این حد نباشد، این‏جاست که انسان می‏گوید از خود شروع می‏کنم؛ چون خودش برای خودش وضوح دارد. از تجربه دینی انسان شروع می‏کند؛ اما در انسان متوقف نمی‏ماند؛ چون فرض بر این است که در تجربه دینی، واقعیت قدسی تجربه می‏شود و آن واقعیت قدسی فراتر از انسان است.

بدین طریق مدرنیته به رسمیت شناخته می‏شود و در بطن مدرنیته از تجربه دینی سخن به میان می‏آید؛ بدون تقلیل به مدرنیته و بدون نادیده گرفتن مدرنیته. در این روش، هر گونه اتوریته کنار گذاشته می‏شود. نه اتوریته‏های مدرنیته در آن‏جا از آدمی تبعیت می‏طلبند و نه اتوریته‏های سنت.

هر کدام از آن سه رویکرد، گونه‏ای قرائت از مسیحیت است که در عصر جدید انجام می‏گیرد. اگر به جامعه ایرانی خودمان نگاه کنیم، می‏بینیم که برای ما سه بحث اصلی مطرح است: یک بحث این است که اصلاً سنت دینی ما چه نوع سنتی بوده است؟ بنده معتقدم نمی‏توان با تحقیقاتی که درباره سنت در غرب به طور کلی انجام شده، تکلیف جامعه و سنت خودمان را روشن کنیم. شما می‏دانید که تئولوژی مسیحیت هنوز در تمام تار و پود علم و فلسفه و تحقیقات غربی وجود دارد.

بحث دوم ما این است که آن تجددی که در داخل سنت ما در حال اتفاق افتادن است، چیست؟ اگر مهم‏ترین مسأله مدرنیته در غرب این بود که «معرفت» و «تاریخ» به ‏تدریج «سکولار» شده‏اند، آیا در ایران هم چنین چیزی در حال اتفاق افتادن است؟

بحث سوم ما این است که ما در عصر ویژه خودمان و عصر فعلی ایران، چه رویکردی می‏توانیم به سنت داشته باشیم؟ نمی‏توان برخی از رویکردهای سه‏گانه مذکور را که در غرب مقبولیت بیشتری یافته، ملاک قرار داد. ما راه درازی در پیش داریم: شناسایی ساختار و بافت سنت گذشته؛ شناسایی این‏که چه اتفاقی در جامعه ما رخ می‏دهد؛ شناسایی این‏که ما چه باید بکنیم و نسبت سنت و مدرنیته را چگونه برقرار کنیم و چه نوع الهیاتی تدوین کنیم. اینها مهم‏ترین وظایف ماست.